شهادت، تشییع، تدفین

شهادت حضرت زهرا

فاطمه پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات روحی و جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال 11هجری قمری درگذشت. درباره تاریخ شهادت چند دیدگاه وجود دارد. مشهورترین قول نزد شیعه سوم جمادی الآخره است.مستند این قول روایتی است که از امام صادق(ع) نقل شده است.بر اساس دیدگاه‌های دیگر سیزدهم ربیع الثانی، بیستم جمادی الآخره و سوم رمضان نیز به عنوان روز شهادت فاطمه گزارش شده است.

فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند. به گفته مورخان، علی(ع) به کمک اسماء بن عُمیس، همسرش را غسل داد و خود بر پیکرش نماز خواند.به غیر از امام علی چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند.در عین حال نام سلمان، ابوذر، مقداد و عمار مورد اتفاق مورخان و سیره‌نویسان شیعی است.

به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.

محل دفن

نوشتار اصلی: واقعه تشییع و تدفین حضرت زهرا

پیکر حضرت فاطمه شبانه با تابوتی که به درخواست ایشان ساخته شده بود به صورت پنهانی حمل و به خاک سپرده شد.به سبب دفن پنهانی، محل دفن برای مردم مخفی ماند و هیچ‌گاه قبر آن حضرت مشخص نشد. در عین حال در منابع تاریخی و حدیثی چند نقطه به عنوان محل دفن فاطمه(س) ذکر شده است:

خانه فاطمه(س)،

بین قبر و منبر پیامبر(ص) در مسجد النبی،

قبرستان بقیع در گوشه‌ای از خانه عقیل که بعدها با دفن عباس بن عبدالمطلب، محل دفن ائمه بقیع و دیگر بنی‌هاشم شد.

عصمت

نوشتار اصلی: عصمت اهل بیت

از نظر شیعه فاطمه(س) معصوم است.به اعتقاد علمای شیعه فاطمه زهرا(س) یکی از مصادیق آیه تطهیر است؛ آیه‌ای که بر اساس آن عصمت پنج تن و امامان شیعه را ثابت می‌کنند.[ نخستین گزارش‌های تاریخی درباره مطرح‌کردن عصمت فاطمه پس از رحلت پیامبر، به ماجرای مصادره فدک برمی‌گردد که در آن، امام علی به معصوم بودن فاطمه بر اساس آیه تطهیر استناد می‌کند و اقدام ابوبکر در گرفتن فدک از فاطمه را نادرست و درخواست فاطمه برای باز پس‌ گیری فدک را از روی حق می‌داند.

علاوه بر شیعه، در منابع روایی و تاریخی اهل‌سنت نیز روایاتی از پیامبر(ص) گزارش شده که پیامبر با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه(س)، علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.

فضائل

در منابع روایی، تفسیری و تاریخیِ شیعه و اهل‌سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت‌ها منشأ قرآنی دارند، این‌گونه که شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل‌بیت است. شماری از فضیلت‌ها نیز در روایات نقل شده‌اند.

آیه تطهیر: این آیه می‌گوید خداوند پاکی اهل بیت(ع) از هرگونه زشتی و پلیدی را اراده کرده است. بنابر بسیاری از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت، فاطمه یکی از مصادیق اهل‌بیت در آیه تطهیر است.بر اساس دیدگاه شیعه بنابر این آیه، فاطمه(س) دارای مقام عصمت است.

آیه مودت: در آیه 23سوره شوری خدا پاداش رسالت پیامبر(ص) را دوستی و محبت اهل‌بیت(ع) دانسته است. بر اساس برخی روایات، این آیه در خصوص فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) نازل شده است.

آیه مباهله: این آیه به ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران و اثبات حقانیت پیامبر(ص) می‌پردازد. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، این آیه در برتری و فضیلت اهل‌بیت پیامبر نازل شده است.گفته شده فاطمه، امام علی، امام حسن و امام حسین همراهان پیامبر در این واقعه بودند.

آیه اطعام: آیه 5تا 9سوره انسان که به آیه اطعام معروف است در شأن فاطمه، علی و حسنین نازل شده است. این آیه پس از آن نازل شد که امام علی، فاطمه و حسنین به همراه خادمشان فضه سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، همه غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

سوره کوثر: برخی از مفسران شیعه و اهل‌سنت بر این باورند که فاطمه و نسل او مصداق کوثر یعنی خیرکثیر در سوره کوثر هستند. بر این اساس خیر کثیر همان استمرار نسل پیامبر از فاطمه استکه مقام امامت نیز بر عهده این نسل نهاده شد.

علاوه بر آیات قرآن، احادیث متعددی درباره مقام فاطمه وجود دارد که برخی از آنها به حد تواتُر رسیده است. این روایات عبارت‌اند از:

حدیث لولاک: حدیثی قدسی از پیامبر(ص) است که می‌گوید خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی(ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه.برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل دفاع می‌دانند.

حدیث بضعه: پیامبر(ص) در این حدیث، فاطمه را پاره تن خود معرفی می‌کند و می‌گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین شیعه و اهل‌سنت نظیر شیخ مفید و احمدبن حنبل، به گونه‌های مختلف گزارش کرده‌اند.

غضب فاطمه، غضب خدا: در روایاتی از پیامبر آمده است خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می‌شود.

سرور زنان: در روایات متعددی که هم شیعیان نقل کرده‌اند و هم اهل‌سنت، آمده است فاطمه برترینِ زنان بهشت، برترینِ زنان دو عالم و برترینِ زنان امت یاد شده است.

مُحَدَّثه بودن: سخن گفتن فرشتگان با فاطمه یکی از ویژگی‌های او معرفی شده است. این ویژگی موجب شد او را مُحَدَّثه بنامند. گفتگوی فرشتگان با فاطمه بیشتر پس از رحلت پیامبر و برای تسلی دادن فاطمه و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است. رویدادهای آینده را که فرشته الهی به فاطمه می‌گفت، امام علی(ع) می‌نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد.

میراث معنوی

روایات: بخش مهمی از میراث فاطمه(س) به روایات نقل شده از ایشان برمی‌گردد. این روایات از حیث محتوا متنوع و مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی‌اند. برخی از روایات ایشان در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل‌سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب‌هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسنَد فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شده‌اند. برخی از این مسندها در طول زمان مفقود شده‌اند و تنها در کتاب‌های رجالی، تراجُم و کتاب‌شناسی‌ها از راویان و نویسندگان این کتاب‌ها سخن به میان آمده است.

مصحف فاطمه: این کتاب شامل مطالبی است که فرشته الهی برای فاطمه بیان کرده و امام علی(ع) آن را نوشته است. به اعتقاد شیعیان مصحف فاطمه نزد امامان شیعه بوده و هر امامی در پایان عمر خود آن را به امام بعدی تحویل داده است و غیر از امامان هیج فردی به کتاب دسترسی نداشته است. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.

خطبه فدکیه: در میان روایات و سخنان فاطمه(س)، خطبه‌ای مشهور از آن حضرت درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بر جای مانده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آنها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.

تسبیحات فاطمه زهرا(س):" این تسبیحات ذکری است که پیامبر(ص) به فاطمه آموخت و فاطمه از فراگیری این ذکر بسیار خوشحال شد. در منابع شیعه و اهل‌سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش‌های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.

نماز حضرت زهرا: در برخی از متون روایی و کتاب‌های دعا آمده است فاطمه(س) نمازهای ویژه‌ای اقامه می‌کرد که آنها را از پیامبر(ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. برخی از آنها به نماز حضرت فاطمه مشهورند.

اشعار منسوب به فاطمه(س): در منابع تاریخی و روایی اشعاری منسوب به فاطمه(س) وجود دارد. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت ایشان. درباره اشعار فاطمه تک‌‌‌نگاری‌هایی نیز منتشر شده است.

فاطمه در ادبیات و فرهنگ شیعه

شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و سیره فاطمه(س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه‌های آن عبارت‌اند از:

مهر السنة: در روایات و متون فقهی شیعه مهریه فاطمه(س) سنت و الگوی مهریه‌ها قرار گرفته است و در اصطلاح به آن مهرالسنة گفته می‌شود.

ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه(س) مراسم عزاداری برپا می‌کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی‌الثانی تعطیل رسمی استو مراجع تقلید به صورت پیاده‌روی در عزاداری شرکت می‌کنند.

بازسازی نمادین محله بنی‌هاشم: در دوره معاصر همزمان با ایام فاطمیه محله بنی ‎‌هاشم، قبرستان بقیع، خانه فاطمه به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می‌شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می‌کنند.

برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال‌های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش‌های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه»، «بانوی غریب‌نشین» از جمله برنامه‌های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه(س) است.

روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن و مادر نام‌گذاری شده است. مردم ایران با دادن هدیه به مادرانشان این روز را جشن می‌گیرند.

نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام‌شده در تاریخ 15اردیبهشت 1392، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است.

ادبیات و شعر فاطمی

برخی از شاعران و ادیبان فارسی‌زبان آثاری ادبی درباره فاطمه(س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده‌اند. برخی معتقدند قدیمی‌ترین شعر فاطمی به قرن چهارم هجری برمی‌گردد. در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعرهایی سروده‌اند برگزار می‌شود. افزایش اشعار فاطمی سروده‌شده موجب شده برخی از پژوهشگرانِ حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک‌های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می‌شود. در میان آثار ادبی معاصر می‌توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد.

تأثیرپذیری دولت‌های شیعی از فاطمه(س)

در میان فرقه‌های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می‌کردند و حکومت او را بر حق می‌دانستند که از نسل فاطمه(س) باشد. علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه(س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه(س) می‌رساندند.

کتابشناسی فاطمی

نوشتار اصلی: فهرست کتابشناسی فاطمی

نگارش درباره فاطمه(س) از سده‌های نخستین هجری مورد توجه مسلمانان به‌ویژه شیعیان قرار داشته است. در یک تقسیم‌بندی، آثاری را که راجع به فاطمه تألیف یا جمع‌آوری شده می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد. 

از میان مسندهایی که شیعیان تدوین کرده‌اند می‌توان به «مسند فاطمة الزهراء» اثر عزیزالله عطاردی، «مسند فاطمه زهرا» اثر سید حسین شیخ الاسلامی، «نهج الحیاة» (فرهنگ سخنان فاطمه) اثر محمد دشتی، «مسند فاطمه» اثر مهدی جعفری[ و «دلائل الامامة» اثر طبری امامی (کهن‌ترین منبع موجود از مسندنگاری‌های شیعه درباره فاطمه)و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به «مناقب فاطمه الزهراء و ولدها» اثر طبری امامی، «شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل» اثر سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، «فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران» اثر ناصر مکارم شیرازی و «فاطمه زهرا از نظر روایات اهل‌سنت» اثر محمد واصفاشاره کرد.

از میان مسندهای اهل سنت درباره فاطمه(س) می‌توان به «السقیفه و فدک» اثر جوهری بصری، «من روی عن فاطمه من اولادها» اثر ابن‌عقده جارودی و «مسند فاطمه» اثر دارقطنی شافعی و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به «الثغورالباسمة فی فضائل السیدة الفاطمة» اثر جلال‌الدین سیوطی و «اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل» اثر محمد علی مناوی اشاره کرد.